میرزا حبیب الله خراسانی

میرزا حبیب‌الله مجتهد خراسانی (۱۳۲۷-۱۲۶۶ ق)، فقیه، مجتهد، عارف و شاعر قرن ۱۴ قمری، متخلص به «حبیب» است. وى از شاگردان میرزای شیرازى و میرزا حبیب‌اللَّه رشتى بود. دیوان شعر حبیب خراسانی حاوی سروده‌های او در قالب‌های گوناگون شعری و با محتوای عرفانی، ‌اعتقادی و نیز حاوی اشعاری در مدح و منقبت اهل بیت (علیهم السلام) است.

زندگی‌نامه

حبیب خراسانی در ۹ جمادی الاولی ۱۲۶۶ قمری در مشهد به دنیا آمد. پدرش میرزا محمدهاشم مجتهد (متوفی ۱۲۶۹) نوه میرزا مهدی مجتهد معروف به شهید رابع بود. میرزا محمدمهدی، در ۱۲۱۸ قمری به فرمان نادر میرزا (متوفی ۱۲۱۸) پسر شاهرخ میرزا افشار که مشهد را تصرف کرده بود به شهادت رسید. به همین سبب فرزندان و نوادگان میرزامهدی به «شهیدی» معروف شده اند.

از‎ زمان مهاجرت میرزا محمدمهدی به خراسان تا فوت میرزا حبیب‌الله خراسانی، نزدیک به ۱۵۰ سال حکومت شرعی این سامان‎ بر عهده‎ علمای‎ خاندان شهیدی بوده است. به لحاظ سیاسی، دوره زندگی میرزا حبیب‌ با حکومت‎ محمدشاه، ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه قاجار مقارن بود.

برخی، حبیب خراسانی را میرزا حبیب الله مجتهد رضوی یا حسینی نیز نامیده اند. تخلصش «حبیب» و در خراسان معروف به «آقا» بوده است. با بالا گرفتن اختلافات و تندروی مشروطه خواهان، میرزا حبیب تصمیم گرفت به مدینه سفر کند و باقی عمر را در آنجا بگذراند. او در ۲۷ شعبان ۱۳۲۷ قمری (‎‎ ۱۲۸۸ش) در ۶۱ سالگی در بحرآباد به طور ناگهانی درگذشت. مرگ ناگهانی حبیب و حوادثی که پیش از درگذشتش رخ داد، سبب شد که در بین نزدیکانش شایع شود که مشروطه خواهان از بیم آنکه وی در خارج از ایران فتوایی علیه آنان صادر کند، او را مسموم کرده اند.

پیکر میرزا حبیب الله خراسانی را در حرم امام رضا (علیه السلام) در صفّه شاه طهماسب یا رواق پس پشت، روبروی ضریح دفن کردند.

تحصیل و استادان

میرزا حبیب الله مجتهد پس از اتمام تحصیلات مقدماتی، فقه و اصول را نزد میرزا نصرالله مجتهد فانی، شوهر خواهرش که از مجتهدان و مدرسان بزرگ و مشهور خراسان بود، آموخت. وی علاوه بر حکمت و منقول، دانش‌هایی چون هندسه، ریاضی، هیئت و نجوم را نیز از او آموخت. از دیگر اساتیدش در مشهد مقدس، ملا محمد عباسعلی فاضل خراسانی و ملا غلامحسین شیخ‌الاسلام (۱۲۴۶-۱۳۲۹ق) از شاگردان ملا هادی سبزواری هستند.

در مشهد، وی در سراچه بیرونی منزل میرزا هدایت الله، پدربزرگ حبیب که در جوار مسجد گوهرشاد بود اقامت داشت و پس از مدتی عده ای از مشاهیر خراسان از جمله سید علیخان درگزی (درگذشت ۱۳۳۲ق) به یاران و ارادتمندان وی که آنها را اصحاب سراچه یا اهل سراچه می نامیدند، پیوست. کم کم رفتار خاص و شیوه درویشانه زندگی اصحاب سراچه باعث شد برخی از متشرعان به مخالفت با آنها برخیزند و اصحاب هم تصمیم گرفتند متفرق شوند.

میرزا حبیب هم در حدود ۱۲۹۵ق به سامرا هجرت نمود و به حلقه درس میرزای شیرازی پیوست. میرزا حبیب در تقریر دروس فقهی میرزای شیرازی آن‌چنان دقتی از خود نشان داد و مطالب مزبور آن‌چنان برای میرزای شیرازی اهمیت داشت که بر کرسی تدریس و بر فراز منبر، از نویسنده‌اش قدردانی شایسته‌ای کرد.

حبیب خراسانی سپس برای ادامه تحصیل به نجف رفت. در هنگام اقامت در نجف، با عارفی به نام میرزا مهدی گیلانی متخلص به خدیو (درگذشت ۱۳۰۹ق) آشنا شد و همراه او به مجالس صوفیه در بغداد می رفت.

اقامت حبیب در عتبات عالیات حدود ۴ سال طول کشید که در این میان، به سفر حج رفت و در بازگشت به عراق، علاوه بر میرزای شیرازی، از محضر میرزا حبیب الله رشتی و فاضل دربندی بهره برد.

فعالیتهای علمی و اجتماعی

میرزا حبیب الله مجتهد پس از نیل به درجه اجتهاد و دریافت تصدیق اجتهاد از میرزای شیرازی، در حدود ۱۲۹۸ق به مشهد بازگشت. مردم مشهد استقبال زیادی از میرزا حبیب کردند و مسئولیت مسائل شرعی که در خاندان حبیب سابقه داشت، به وی سپرده شد. حدود ۱۵ سال به ریاست روحانی مردم مشهد که اموری از قبیل قضا، تدریس، امامت جماعت، موعظه و سخنرانی بود پرداخت. حسن رفتار، درایت و شهامت وی در انجام وظایف دینی حتی زبانزد نسل های پس از وی در خراسان بود.

میرزا حبیب از اوایل قرن چهاردهم هجری تا سال ۱۳۱۶ق به تدریس و ترویج دیانت در مشهد مشغول شد. او در حوزه درسی خود که شاخه‌های گوناگونی از علوم اسلامی، از قبیل فقه و اصول، حکمت،‌ عرفان، منطق، هیئت، ریاضی، نجوم و ادبیات را در بر می‌گرفت،‌ تدریس می‌کرد و در هر یک از این رشته‌ها توانایی‌های شگفت‌آوری از خود بروز می‌داد. برخی از شاگردان او عبارتند از: میرزا عبدالغفار تهرانی، سید حسن مشکان طبسی و میرزا محمدباقر مدرس رضوی.

میرزا حبیب در حدود سال های ۱۳۱۵ تا ۱۳۱۶ در بحرآباد با عارفی به نام سید ابوالقاسم درگزی (درگذشت ۱۳۱۹) دیدار کرد. پس از این آشنایی، او مسئولیت امور شرعی را رها کرد و به جز مواقعی خاص که برای موعظه مردم به مشهد می آمد، کنج عزلت گزید و حدود ۱۰ سال در روستاهای اطراف مشهد به خصوص روستای کَنگ به عبادت، ریاضت و تفکر مشغول شد.

با ظهور انقلاب مشروطه، طرفداران مشروطه در خراسان از وی خواستند که فتوایی در وجوب مشروطه امضا کند. حبیب هم با بیان اینکه سالهاست از فتوا و امضا دست کشیده، حکم صریحی در این مورد نداد و فقط خانه خود را در اختیار انجمن ایالتی مشروطه قرار داد تا به امور مردم در آنجا رسیدگی شود.

او مجتهدی است روشن نگر که هنگام سرپرستی امور شرعی خراسان، مردم را از خرافات و برخی آیین ها نظیر شبیه سازی صحرای کربلا منع می کرد. میرزا حبیب از نفوذ خود میان مردم و حاکمان برای حفظ احترام اشخاص استفاده می نمود؛ چنانکه هنگامی که توطئه دشمنان و حاسدانِ ملک الشعراء صبوری (متوفی ۱۳۲۲)، پدر محمدتقی بهار نزدیک بود وی را از مقام ملک الشعرایی در آستان قدس رضوی عزل کند، حبیب از نفوذ خود استفاده کرد و ملک الشعرایی را برای صبوری حفظ کرد.

آثار و تألیفات

با وجود جامعیت علمی، فکری و ادبی میرزا حبیب، متأسفانه کمتر آثاری از وی در اختیار است. قرائنی نشان می‌دهد وی تقریرات ارزنده‌ای از مباحث استادان خود تهیه کرده بود که به صورت دست‌نویس در کتابخانه‌اش نگهداری می‌شده، ولی به مرور ایام در آنجا از بین رفته است. از حواشی مفیدش بر کتاب‌های گوناگون فقهی، اصولی، کلامی، ادبی و فلسفی نیز اطلاعی در دست نیست. با این حال می‌توان چند اثر ذیل را از وی برشمرد:

1. رساله‌ای در موضوع تعادل و تراجیح
2. رساله‌ای در لباس مشکوک: وی این دو اثر را هنگامی که در سامرا به سر می‌برد و از محضر میرزای شیرازی استفاده می‌کرد، با عنایت به اندیشه‌های استادش و نیز ابتکارات خویش نوشت و مورد تشویق میرزا قرار گرفت.
3. ترجمه "تلماک فنلون فرانسوی" که رمانی حماسی با محتوایی تربیتی و آموزشی است.
4. مقالاتی در نظم و نثر به زبان‌های عربی و فارسی که در کتابخانه‌اش نگهداری می‌شده است.
5. مقاله‌ای به زبان فرانسه در نقد دیدگاه‌های متفکران غربی درباره تمدن اسلامی که در روزنامه رسمی لوتانبه چاپ رسید.
6. دیوان شعر: این کتاب حاوی سروده‌های میرزا حبیب در قالب‌های گوناگون شعری و با محتوای عرفانی، ‌اعتقادی و نیز حاوی اشعاری در مدح و منقبت پیامبر اکرم و اهل بیت (علیهم السلام) که بخش‌های مهمی از آن با عنوان «گنج گوهر» حدود نیم قرن قبل به چاپ رسید.

منابع

• انجمن مفاخر فرهنگی، اثرآفرینان، ج۲، ص۲۴۸.
• پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
• پایگاه فرهیختگان تمدن شیعه.